Mechanische problemen bij de Beogram 4002

Tussen 1972 en 1980 bracht B&O achtereenvolgens de Beogram 4000, 4002, 6000 en 8000 uit, kostbare platenspelers met de revolutionaire tangentiale arm. Ondanks de hoge kwaliteit van deze draaitafels kunnen er zich na 30 jaar of meer elektronische of mechanische problemen gaan voordoen. In sommige gevallen is daaraan wel wat te doen. Hieronder geef ik suggesties om enkele mechanische defecten vrij simpel zelf op te lossen. Over de verschillen tussen de diverse Beograms ga ik het hier verder niet hebben, net zomin als over de voor- en nadelen van de tangentiale arm. Ik beperk me tot het exemplaar dat ik zelf in bezit heb, een Beogram 4002-5511 met MMC-4000 element, gekocht in 1977 voor het forse bedrag van ƒ 1.995,00 (± € 905,00) wat destijds voor velen ongeveer een maandsalaris bedroeg. Maar dan heb je ook wat in huis en is het te hopen dat er geen klachten komen. In mijn geval moest na vier jaar het lampje in de detectorarm worden vervangen alsmede één weerstandje (aan onderdelen samen nog geen ƒ 15,00). Verder ging alles naar wens totdat ik onlangs de Beogram meeverhuisde, na hem ruim een jaar niet meer te hebben gebruikt. Na het installeren en aansluiten bleek de arm nog wel naar binnen te bewegen, maar de naaldarm wilde niet zakken en bovendien keerde de arm vanuit de linker positie (boven de uitloopgroeven van de LP) niet automatisch meer terug naar de beginpositie helemaal rechts. De ingeschakelde HiFi-speciaalzaak bekeek de platenspeler en kwam tot drie conclusies:

1. er zit een defect in het elektronische circuit dat de detectorarm aanstuurt;
2. de aandrijfsnaren moeten vervangen worden, maar daar is moeilijk meer aan te komen;
3. gelet op de leeftijd van de Beogram is reparatie, zo al mogelijk, niet meer rendabel.

Omdat ik niet graag afstand deed van het mooie apparaat waaraan ik ook zoveel plezier had beleefd, zocht ik op internet naar vervangende onderdelen of desnoods een hele, goed werkende 4002 en las ik op forums wat men aan suggesties had bij mijn specifieke problemen.

Tweedehands exemplaren die het volgens de aanbieders nog goed zouden doen, kwam ik wel tegen, maar dan voor prijzen tussen de € 450 en € 750; de twee benodigde aandrijfsnaren waren links en rechts ook nog wel te koop, maar ook tegen forse prijzen variërend van € 10 tot $ 45, waarbij dan nog verpakkings-/verzend-/administratiekosten kwamen die opliepen tot € 15,80 en $ 20. En dan te bedenken dat de twee snaren in een gewone envelop passen en samen nog geen 4 gram wegen, dus die kan ik u toesturen met een postzegel van 44 eurocent erop (binnen Nederland).

Kortom, ik ging zelf aan de slag en heb nu sinds enige dagen een Beogram staan die werkt alsof hij nieuw is. Ik hoop dat ik andere liefhebbers een plezier kan doen door hieronder aan te geven welke problemen en welke oplossingen daarbij kwamen kijken. Met enig geduld, precisiewerk en weinig kosten kunnen Beogrambezitters zichzelf wellicht blij maken. Als u een ander type bezit dan mijn 4002-5511, kunnen onderstaande oplossingen ook relevant zijn, omdat het mechaniek in alle Beograms met tangentiale arm min of meer identiek is. Wel moet ik erbij zeggen dat ik alleen spreek over mechanische defecten. Als er elektronisch is niet in orde is, zult u andere wegen moeten bewandelen om tot een oplossing te komen.
Mocht u bijgaande werkafbeelding te klein vinden, dan kunt u een groot exemplaar (± 6 Mb) in schaalbaar eps-formaat bekijken en/of downloaden op mijn website. Misschien eerst opslaan/save en dan pas openen.

Schematisch overzicht van vier mechanische problemen,

hun oorzaken en mogelijke oplossingen

Algemene wenken vooraf bij de oplossingen

U opent de Beogram 4002 door achtereenvolgens:

1. Allereerst de stekker uit het stopcontact te halen om elke kans op schokken of kortsluiting te vermijden.
2. Vervolgens het element te verwijderen door het voorzichtig naar voren uit de arm te trekken. Dit is bedoeld om mogelijke beschadiging van het element te vermijden dat kwetsbaar en kostbaar is; in de loop van de reparatie moet u het wellicht weer even terugplaatsen.
3. De stofkap te verwijderen: schroef aan de onderzijde uiterst links en rechts achter de schroeven enkele slagen los, waarna u de kap naar achteren uit hun vergrendeling kunt wegschuiven.
4. Het afdekkapje van de tangentiale arm te verwijderen: trek dit licht aluminium kapje recht omhoog; het zit niet gelijmd, geschroefd of anderszins geborgd. Pas wel op: het is erg dun materiaal dat snel vervormt.
5. De afdekplaten te verwijderen: trek met enige kracht de houten lijsten (4) aan beide zijkanten gelijkmatig naar voren tot de lijst aan de voorrand ±1,5 cm uitsteekt; u kunt dan de grote afdekplaat links en het kleinere afdekplaatje rechts achter stuk voor stuk oplichten en uit hun vergrendeling tillen. Het gedeelte met de bedieningsknoppen kunt u gewoon laten zitten.
6. De bovenste plateauplaat te verwijderen: licht deze gewoon rechtstandig omhoog.
7. De grote aandrijfsnaar (2) te verwijderen: haal deze los van de onderste plateauplaat (1) en van de poelie links voor (3).
8. De onderste plateauplaat (1) te verwijderen: til deze gewoon rechtstandig omhoog.

U heeft nu zicht op het binnenwerk zoals op het op de afbeeldingen is te zien. Montage geschiedt in omgekeerde volgorde, met dien verstande dat het beter is eerst de afdekplaten te monteren en dan pas de bovenste plateauplaat op de onderste plaat te leggen. Controleer voor alle zekerheid ook of de drie transportschroeven aan de onderzijde naar links gedraaid in de stand PLAY staan; voor ondervermelde werkzaamheden is het ook niet nodig die vooraf in de vergrendelingsstand TRANSP te draaien.

Het reinigen van het mechanisch gedeelte - algemeen

• Door gebruik treedt mechanische slijtage op, waardoor bijvoorbeeld ongewenste speling kan ontstaan. Maar door langdurig niet-gebruiken kan het euvel ontstaan dat het smeervet dat vanaf de fabriek in het mechanisme aanwezig is zo hard wordt, dat het de vereiste bewegingen gaat (ver-)hinderen.
• Reinigen betekent dus: het verwijderen van alle aanwezige stof-, vet- en vuilresten met een doekje of wattenstaafje en een niet-agressief middel. Alcohol, wasbenzine en magneetkopreiniger zijn in orde; contactspray en remreiniger zijn niet bepaald aan te raden, mede vanwege het risico dat naastliggende aluminiumdelen, printplaten, bekabelingsisolatie e.d. daardoor onherstelbaar worden aangetast.
• Als stof, vuil en vet zijn verwijderd kunt u even controleren of de beweegbare delen soepeltjes op en neer gaan. Zo niet, dan is de reiniging nog niet afdoende geweest, of is er in een extreem geval sprake van een beschadigd onderdeel of een te groot geworden speling. In die gevallen zult u een vervangend onderdeel moeten zien aan te schaffen.
• Per se nodig is het niet, maar als het mechaniek schoon is en op zich soepel beweegt, kunt u de plaatsen waar bewegende delen elkaar raken enigszins smeren. Het is niet nodig, omdat in deze Beograms die onderdelen maar zo weinig aan kracht en wrijvingswarmte onderhevig zijn, dat die eigenlijk nauwelijks smering behoeven. Wilt u het toch doen, gebruik dan in ieder geval geen vet. Dus zeker geen smeervet of vaseline (dat stof aantrekt en op den duur hard wordt, waardoor het alleen maar contraproductief werkt), maar ook geen vettige vloeistoffen zoals smeerolie, motorolie of diesel. Bruikbaar zijn dunne naaimachineolie (weinig!) of kruipolie. Beter misschien nog grafietpoeder, maar ook dan: vooral niet te veel.
• Over het hoe, wat en waar precies: zie onderstaande beschrijvingen van oplossingen.

Toelichting bij de oplossingen

(A) Vervangen van de grote aandrijfsnaar

Nominaal heeft de grote aandrijfsnaar (2) in gemonteerde staat een lengte van 34" oftewel 864 mm, hetgeen overeenkomt met een diameter van 275 mm. De hoogte van de originele snaar is 4,9 mm en de dikte 0,8 mm, maar deze waarden zijn minder kritisch dan de lengte. De hoogte mag evenwel niet meer bedragen dan 7 mm vanwege de poelie op de stappenmotor (3). Indien u de snaar voor u op tafel legt, kunt u de halve lengte meten in niet-uitgerekte staat. Deze mag dus zeker niet meer zijn dan de helft van 864 mm, oftewel 432 mm. Als u een snaar kunt krijgen met een lengte van 840 mm (halve lengte dus 420 mm), dan is die bruikbaar. Worden de snaren aangeboden op diameter, dan is Ø 270 mm de maximale grootte.
Op internet worden deze snaren aangeboden tegen de gekste prijzen (plus nog bijbehorende vaak absurde leveringskosten). Ik heb onlangs (mei 2010) een nieuwe 270-snaar bij de elektronikaboer op de hoek kunnen bemachtigen voor € 4,95 incl. btw. Waarom zou u het vijfvoudige ervoor neertellen?

De montage van de nieuwe snaar is simpel. Doe dit wel voordat u de afdekplaten monteert, anders kunt u niet meer bij de poelie. Leg het onderste draaiplateau (1) weer op zijn plaats; leg de snaar (2) om de poelie (3) en leidt hem dan met een vinger rond de zijrand van het plateau terwijl u dat met uw andere hand langzaam ronddraait tot de snaar helemaal rondom het plateau zit. Laat dan het plateau enige omwentelingen maken zodat de snaar zich goed kan centreren.

(B) Vervangen van de kleine aandrijfsnaar

De kleine aandrijfsnaar (15) heeft een nominale lengte van 4" oftewel 102 mm bij een hoogte en breedte van 1,2 mm. Breder mag zij niet zijn, want dan valt het snaartje niet meer mooi in de ril op beide poelies. In zijn dikte loopt zij naar binnen wat taps toe voor een betere geleiding en meer grip op de conische poelies. Omdat deze poelies nogal klein zijn is een soepel, vooral niet te dik snaartje aan te raden van hooguit 100 mm lang, liever nog iets korter, want elke slip heeft onmiddellijk gevolgen voor de zeer minieme links-rechts-correctiebewegingen die de tangentiale arm moet maken als de naald in de draaiende groef rust. Bovendien zal een slippende snaar tot gevolg hebben dat de wagen met beide armen niet de uiterste linker en rechter kant van zijn reikwijdte zal bereiken, waardoor de betreffende relais niet worden geactiveerd en de bijbehorende actie dus ook niet zal plaatsvinden. Dat kan betekenen dat de arm niet meer automatisch van uiterst links terugkeert naar de beginstand, of dat het plateau maar blijft draaien als de arm naar rechts is verplaatst.
Het 90 mm lange snaartje dat ik nu heb gemonteerd kostte me € 2,50 en het werkt perfect.
De montage wijst zichzelf: het snaartje voegt zich eenvoudig in de conische groeven van de beide poelies.

(C) Wormas reinigen

De wormas (14) kunt u met een borsteltje, doekje of wattenstaafje reinigen, eventueel met behulp van wat wasbenzine of alcohol. Het eenvoudigste gaat dit wanneer u de Beogram weer op 220V aansluit en op START« drukt. Afhankelijk van waar de wagen met de twee armen zich bevindt, kunt u dan de linker of de rechter helft van de draaiende wormas eenvoudig schoonmaken.

(D) Relaiscontacten reinigen

Als u de wagen met de twee armen naar links en rechts laat bewegen (door op START« resp. op »STOP te drukken) stoot de doorzichtig plastic rand onder aan de wagen tegen een relaistongetje aan. Daarmee wordt contact gemaakt dat ervoor zorgt dat (links) de wagen weer terugkeert naar rechts, of (rechts) de wagenbeweging en het draaien van het plateau worden gestopt. Functioneert dat allemaal zoals het hoort, dan hoeft u verder niets te doen. Worden die functies niet goed uitgevoerd, dan moet u eerst controleren of de mechanische aanraking van de wagen inderdaad het relais bekrachtigt. Zo niet, dan kan dat komen doordat de wagen niet ver genoeg naar de uiterste stand beweegt. Oorzaak daarvan is vermoedelijk ofwel vuil op de wormas (14), ofwel een slippende kleine aandrijfsnaar (15). Als u de wagen met uw vingers een beetje "helpt", weet u het zeker. Ook als u even met een vinger of staafje tegen het relaistongetje drukt, weet u of de elektronica op zich goed functioneert. Er bestaat een kleine kans dat de relaiscontactpuntjes zijn geoxideerd of anderszins vervuild; die kunt u proberen voorzichtig te reinigen.

(E) Naalddruk verhogen

Als de naalddruk te gering is, of als het element is verwijderd, zal de naaldarm (13) niet zakken. B&O adviseert doorgaans een naalddruk van 1 gram, afhankelijk van het type element. U kunt die druk zelf instellen op een waarde tussen de 0 en 1,5 gram. In geheel gemonteerde staat zit er aan de rechter zijkant van het kapje dat over de achterkant van beide armen zit een klein rond gaatje. Met een plat schroevendraaiertje kunt u de naalddruk verstellen waarbij u bovenop het kapje de ingestelde druk kunt aflezen. Heeft u het kapje verwijderd, dan kunt u met de hand het stelwieltje verdraaien om aan de gewenste naalddruk te komen.

(F) Solenoïde-as reinigen

De solenoïde (6) heeft aan de achterkant een dikkere, aan de voorkant een dunnere as. Bij het activeren van de op- en neerwaartse beweging van de naaldarm (d.m.v. de middelste druktoets ↓↑) moet het ene dan wel de andere asje naar buiten schieten. U kunt dat asje dan controleren op vuil en zo nodig schoonmaken. Controleer voor alle zekerheid tegelijk ook of beide veren (5) en (7) niet teveel zijn uitgerekt; in ieder geval moet de hevel (8) goed reageren op elke beweging van het dikke asje, met name wanneer dat asje naar binnen schiet. Eenmaal gereinigd kan het asje met grafiet of een druppeltje dunne olie worden gesmeerd. Nodig is dat niet.

(G) Armdemper reinigen

Als de klacht is dat de naaldarm niet wil zakken (ook niet bij voldoende naalddruk), dan is de kans groot dat u de oorzaak vindt in de vacuumdemper (9). Deze demper bestaat uit een koperen cilinder waarin een zuigertje op en neer kan bewegen. Het asje van die zuiger zit bevestigd aan de hevel (8) die door de solenoïde (6) wordt bediend.

Indien u merkt dat de slag van de zuiger niet naar behoren functioneert, ga dan als volgt te werk:

• Haal de stekker uit het stopcontact.
• Verwijder de lange veer (5) door die eerst van het achterste asje omhoog los te halen en daarna uit het voorste oog weg te kantelen. Doet u het andersom, dan is de kans groot dat de veer wegschiet en u er een uur naar moet gaan zoeken.
• Druk met uw rechterhand de naaldarm lichtjes omlaag en til met uw linkerhand de hevel (8) bij het draaipunt halverwege de hevel rechtstandig omhoog. Leg de hevel even naast het spilpunt neer, want die zit nu nog aan de demper vast.
• Draai dan met een platte schroevendraaier beide bevestigingsbouten (11) los. Mogelijk zitten die vrij strak aangedraaid.
• Til het geheel van koperen cilinder, zuiger, bevestigingsbouten en hevel op en leg het voorzichtig terzijde.
• Verwijder de bevestigingsbouten en de twee dempplaatjes die onder de kop van de bouten zitten.
• Trek nu langzaam, voorzichtig en rechtstandig de zuiger in zijn geheel uit de cilinder. Niet aan de hevel trekken, maar aan het asje zelf! Het is goed om te weten dat de cilinder niet olie- of gasgevuld is, dus bij het uittrekken van de zuiger komt er niets vrij.
• Maak nu de zuiger en de binnenkant van de cilinder grondig schoon en droog (niet schuren!) en druk de zuiger daarna voorzichtig en wederom rechtstandig weer in de cilinder.
• Als de zuiger nu bij het op en neer bewegen weinig weerstand geeft en gelijkmatig schuift, is alles in orde. Merkt u toch nog een vrij grote tegenkracht bij het indrukken of uittrekken van de zuiger, dan moet u nog één of twee stappen verder gaan: de vacuumstelschroef afstellen en/of de andere hevel controleren op wrijvingloze werking (H).

(H) Vacuumstelschroef afstellen

De dempende werking van de zuiger wordt veroorzaakt door overdruk (bij het indrukken) of onderdruk (bij het uittrekken) in de cilinder. Cruciaal daarbij is een kleine, afstelbare opening onder in de zuiger die beperkte in- en uitstroom van lucht toelaat. De grootte van die opening wordt bepaald door het afstelschroefje (10). Als nu de zuigerbeweging na reiniging toch nog te zwaar of onregelmatig gaat, moet u dat stelschroefje verwijderen. Eventueel eerst de rode lak wegkrabben waarmee het schroefje is geborgd. Heeft u het schroefje helemaal uitgedraaid, dan kunt u de cilinderopening even doorblazen en constateren of de zuiger nu gladjes en zonder speling op en neer in de zuiger wil bewegen.

Dan draait u het stelschroefje weer aan, net zo diep totdat de zuigerbeweging enigermate strak verloopt. Na montage van de cilinder (denk aan de 2 dempplaatjes!), de hevel en de lange veer kunt u de stekker weer in het stopcontact steken en controleren of de op- en neerwaartse beweging van de naaldarm nu daadwerkelijk plaatsvindt en vooral naar beneden toe niet te langzaam of te snel. U kunt dat zo nodig nog corrigeren door het afstelschroefje (10) nog wat vaster of losser te draaien.

Pas wanneer u heeft vastgesteld dat zowel de links-rechtsbewegingen van de wagen met beide armen, als het op en neer bewegen van de naaldarm correct reageren op de door u ingedrukte commandotoetsen, kunt u de Beogram weer monteren zoals bij de algemene wenken hierboven staat beschreven.

(I) Hevel reinigen

Er is een tweede hevel waaraan beide lange veren vastzitten. Die ligt dus aan de andere kant van hevel nr. 8 op de afbeelding bij "Algemene wenken". Ga als volgt te werk:

• Haal de twee veren los van het heveltje; pas goed op dat ze niet wegspringen.
• Controleer nu of het heveltje zonder noemenswaardige wrijving heen en weer kan bewegen. Zo ja, dan kunt u de rest van deze paragraaf overslaan en de Beogram weer speelklaar maken; zo nee, lees dan verder.
• Zie de rode pijl op de afbeelding bij deze paragraaf. Verwijder het zwarte borgringetje dat het heveltje op het asje geklemd houdt. Dit is wellicht geen simpele klus, maar zelfs als u dat ringetje vernielt, is er niets ernstigs aan de hand, want het heveltje zal bij het afspelen van grammofoonplaten niet uit zichzelf omhoog komen.
• Trek het heveltje RECHTSTANDIG omhoog; wellicht gaat dat stroef, maar al heen en weer bewegend moet het uiteindelijk lukken.
• Reinig het asje en de binnenkant van het heveltje dat over het asje past; dat laatste kan met bijvoorbeeld wasbenzine.
• Maak de betreffende onderdelen droog; het gebruk van olie zal eerder nieuw vuil aantrekken dan dat het de soepelheid bevordert.
• Plaats het heveltje over het asje en controleer of het nu nagenoeg wrijvingloos kan bewegen; eventueel kunt u met een sleutelvijltje het busje van het heveltje een fractie groter maken.
• Als u het borgringetje nog heeft, plaats dat dan weer op de bovenkant van het asje.
• Monteer de twee trekveren en controleer of de armbeweging omhoog en omlaag nu naar behoren is.
• Plaats de afdekplaat en test de werking van de naaldarm.

Ik wens u nog jarenlang plezier en luistergenot toe met uw perfect werkende Beogram 4002.